W ostatnich kilkunastu latach gra w piłkę siatkową, stała się ogromnie popularną dyscypliną sportu, zarówno na świecie, jak i w Polsce. Profesjonalne kluby i zespoły stwarzają spektakularne widowiska sportowe podziwiane przez wielotysięczną widownię. Dynamika rozwoju gry spowodowała, że najlepsze zawodniczki muszą być poddawane coraz większym obciążeniom treningowym. Istotnego znaczenia nabiera wysokość ciała zawodniczek, szybkość działania procesów analityczno-decyzyjnych oraz szybkość z jaką siatkarka atakuje piłkę i przemieszcza się po boisku a także siła mięśni kończyn dolnych i górnych. Najlepsze światowe zespoły (Brazylia, USA, Rosja) ewaluowały w kierunku skrócenia czasu trwania rozgrywanych akcji, na niekorzyść działań związanych z obroną mocnego, dynamicznego ataku. Konsekwencją tego jest między innymi poprawa skoczności zawodniczek oraz siły górnych partii mięśni, dzięki czemu mogą one atakować skuteczniej. Prowadzono liczne badania (Bosco C. 1987, Conlee, R., Robinson, K., McGown, C., Fisher, A., Dalsky, G. 1982, 10(2), Dyba, W. 1982, Vittasalo, J.T.; Rusko, H.; Pajala, O.; Rahkila, P.; Ahila, M.; Montonen, H. 1987, Voigh, H-F. y De Marees, H. 1985), w których siatkarki poddawano szczegółowym analizom dotyczących struktury morfologicznej organizmu oraz osiąganej wysokości wyskoku i mocy. Kaneko i współ. (1983) stwierdzili, że określony skład włókien mięśniowych sportowca wpływa na kształtowanie mocy. Sportowcy z wysokim poziomem włókien mięśniowych szybkokurczących się (FT) są zdolni do rozwijania większej mocy. Potwierdzają to badania Wilsona i współ. (1993), w których autorzy także odnosili się do adaptacji nerwowej, czyli aktywacji jednostki motorycznej, jej synchronizacji i specyfiki wzorca ruchowego, która wpływa na moc mięśniową.

Badania specyfiki gry (zagrywki, wyskoku do ataku i bloku, zbicia piłki, dynamicznych działań w obronie) pokazały, że wytwarzana, w trakcie wysiłku meczowego, energia zależy głównie od pojemności i sprawności procesów beztlenowych. Jednak spotkania niejednokrotnie trwają do dwóch i pół godziny, dlatego też wykorzystywane są komponenty tlenowe. Fox i Mathews (Sawula, 1991) stwierdzili, że gracze w 90% uzyskują energię ze źródeł beztlenowych a 10% z tlenowych. Jednakże najnowsze ich badania sugerują, że podczas wysiłku meczowego około 50% pochodzi ze źródeł tlenowych, 50% z beztlenowych, w tym 10% mleczanowych i 40% niemleczanowych. Mecze rozgrywane na najwyższym poziomie mistrzostwa sportowego charakteryzują się głównie krótkim czasem trwania akcji oraz wysoką intensywnością wysiłku, przeplataną stosunkowo długimi przerwami odpoczynkowymi. Według badań autorów poszczególne akcje trwały od 2,2 do 50s. a przerwy pomiędzy akacjami wynosiły od ok.5.5 do 12s. Badania G.Grządziela (2000) wskazują, że rozpiętość meczów zawiera się w przedziale od 45 min. do maksymalnie 140-150 min. Poszczególne sety są krótkie i wahają się w granicach 12-18 min (z wyjątkiem 5 seta, którego czas nie przekracza 10-12 min.). Takie warunki gry sprawiają, że poziom stężenia mleczanu w mięśniach nie jest wysoki. Badania przeprowadzone przez Kunstlingera (1987), które wykonano na ośmiu zawodniczkach z tej samej drużyny podczas dwóch meczów niemieckiej ligi siatkówki, potwierdzają, że stężenie mleczanu we krwi uzyskane zaraz po zakończeniu obu meczów wyniosły między 2.54 ± 1.21 mmol/l a 2.61± 0.67 mmol/l. Należy jednak podkreślić, że siatkarki muszą charakteryzować się znacznym poziomem osiąganej mocy, która w czasie wysiłku meczowego ma zasadniczy wpływ na końcowy sukces meczu.

Zadaniem każdej badanej siatkarki było wykonanie, w czasie 15 sek., jak największej liczby maksymalnych wyskoków w miejscu z wymachem ramion. Wyskoki monitorowane były w obszarze pomiarowym aparatury OPTOJUMP firmy Microgate. Urządzenie z dokładnością do 0,001 sek. mierzyło czas kontaktu stóp z podłożem oraz czas, kiedy badana była w fazie lotu. Zintegrowane z aparaturą oprogramowanie rejestrowało wartości wyskoku oraz osiągniętą moc. Próbę wysiłkową, po upływie 15 sek., kończył sygnał dźwiękowy, a oprogramowanie zapisywało zebrane dane. Czas kontaktu stóp z podłożem i czas fazy lotu rejestrowany był po rozgrzewce przedmeczowej (stan przed meczem) i podczas meczu mistrzowskiego po każdym zakończonym secie (w setach od I do IV). Na podstawie tych danych wyliczono wysokość i moc każdego wyskoku podczas testu wysiłkowego.

Do analizy statystycznej zebranych danych wykorzystano: średnią arytmetyczna, odchylenie standardowe, przedział zmienności, test T- Studenta, dostępne w arkuszu kalkulacyjnym MS EXCELL firmy Microsoft. Analizując istotność różnic wysokości wyskoku i osiąganej mocy przed meczem oraz w poszczególnych setach skorzystano z testu T-Studenta mierzącego istotność różnic między sparowanymi dwiema próbami dla średnich. Analiza prowadzona była dla poziomu istotności p≤0,05. W przypadku wartości testu, gdzie przyjmowano, że różnice są istotne statystycznie.

Zarejestrowane wyniki badań wskazują, że zawodniczki po rozgrzewce meczowej wykonały średnio 21,7±2,34 wyskoków, po zakończeniu I seta 23±1,79; II seta 21,8±0,98; III seta 21,5±1,76 i IV seta 21,7±1,86 wyskoków. Największą liczbę wyskoków wykonano po zakończeniu I seta. Wzrost wartości średnio o 1,3 wyskoku w porównaniu ze stanem przedmeczowym nie był istotny statystycznie. W setach II, III i IV liczba wyskoków w próbach wysiłkowych kształtowała się na niemal identycznym poziomie w odniesieniu do I seta i była również nieistotna statystycznie.

Analiza indywidualna badanych zawodniczek pod względem funkcji pełnionych na boisku wykazała, że tylko u dwóch zawodniczek – rozgrywającej i II środkowej bloku – wystąpił trend zwiększania się liczby wyskoków po każdym zakończonym secie. U pozostałych siatkarek ten trend był spadkowy. Największy spadek zanotowano u zawodniczki grającej na pozycji libero.

Maksymalna wysokość wyskoku kształtowała się na poziomie: przed meczem 30,55±3,26 cm, po I secie 28,10±2,74, po II - 30,75± 1,91, po III - 29,75±2,97, i po IV secie 29,95±4,10. Badana zawodniczka osiągnęła najwyższe wartości po zakończeniu II a najniższe po rozegraniu I seta. Różnice te nie były istotne statystycznie. Dalszy przebieg wskazuje na stopniowe obniżanie się wysokości wyskoku w kolejnych partiach meczu. Po IV secie maksymalny wyskok osiągnął najniższą wartość w całym przebiegu analizowanych zawodów.

Najwyższe wartości wyskoku maksymalnego osiągnęła zawodniczka atakująca (32,41±1,81cm) i przyjmująca (31,08±1,62cm). Przebieg zmian średniej wartości wyskoku maksymalnego wskazuje, że atakująca uzyskała najwyższe wartości w porównaniu z pozostałymi badanymi. W większości przypadków (atakująca, przyjmująca, II środkowa II, rozgrywająca) przebieg zmian wartości wyskoku maksymalnego był malejący, a siatkarki w kolejnych próbach wysiłkowych uzyskiwały coraz niższą wysokość. W dwóch przypadkach (libero i I środkowa) tendencja była rosnąca a grające stopniowo uzyskiwały wyższe wartości.

Przebieg zmian mocy maksymalnej osiągnął najwyższe wartości po zakończaniu II seta (40,15±4,51 W/kg), czyli w połowie analizowanego meczu. Różnica w porównaniu ze stanem po zakończaniu I seta (38,67±4,39 W/kg), nie była istotna statystycznie. W pozostałych setach uzyskane wyniki (po I secie39,56±4,21, po III 39,41±5,26, po IV 39,47±6,64 W/kg) były niemal identyczne jak w stanie przedmeczowym.

Wyniki mocy maksymalnej osiąganej przez zawodniczki pełniące różne funkcje na boisku wskazują, że najwyższe wartości uzyskały: po III secie atakująca (44,43±2,65 W/kg) i po IV secie zawodniczka libero (40,92±2,68 W/kg). Tylko w dwóch przypadkach –libero i I środkowa - wartości osiąganej mocy po kolejnych zakończonych partiach meczu były rosnące. Analiza wyników osiąganej mocy maksymalnej wskazuje na obniżanie się wartości u poszczególnych zawodniczek w kolejnych próbach wysiłkowych po zakończonych setach meczu. Najniższe wartości na tle całej grupy osiągnęła zawodniczka rozgrywająca (stan po IV secie)

Przy analizie indywidualnej mocy maksymalnej osiąganej przez badane, dokonano podziału zawodniczek na siatkarki pełniące funkcje ofensywne (atakująca, przyjmująca, środkowa) i funkcje defensywne (rozgrywająca i libero). Zasadność podziału potwierdzono na podstawie specyfiki zadań pełnionych na boisku. W grupie zawodniczek pełniących funkcje ofensywne, moc maksymalna osiągana była najszybciej już podczas próby wysiłkowej przed rozpoczęciem spotkania (średnio po 4 wyskoku). W kolejnych badaniach moc maksymalna generowana była znacznie później (po I secie średnio w 8 wyskoku, po II secie średnio w 11 wyskoku), a różnica w porównaniu ze stanem przedmeczowym, w obu przypadkach była istotna statystycznie(p≤0,05). W drugiej połowie meczu wystąpiło znaczące przyspieszenie szybkości generowania mocy maksymalnej, którą osiągano średnio w 5 wyskoku (różnica w porównaniu z II setem była istotna statystycznie) (ryc.9.). W przypadku zawodniczek pełniących funkcje defensywne zależność przedstawiała się zupełnie odwrotnie. Moc maksymalną generowano najszybciej dopiero w połowie meczu (po II secie). Różnica w porównaniu z wynikami na początku meczu i po jego zakończeniu była istotna statystycznie (p≤0,05). Wszystkie osiągnięte wartości wskazują, że siatkarki, w kolejnych próbach wysiłkowych zdecydowanie później osiągały moc maksymalną.

Przy analizie indywidualnej mocy maksymalnej osiąganej przez badane, dokonano podziału zawodniczek na siatkarki pełniące funkcje ofensywne (atakująca, przyjmująca, środkowa) i funkcje defensywne (rozgrywająca i libero). Zasadność podziału potwierdzono na podstawie specyfiki zadań pełnionych na boisku. W grupie zawodniczek pełniących funkcje ofensywne, moc maksymalna osiągana była najszybciej już podczas próby wysiłkowej przed rozpoczęciem spotkania (średnio po 4 wyskoku). W kolejnych badaniach moc maksymalna generowana była znacznie później (po I secie średnio w 8 wyskoku, po II secie średnio w 11 wyskoku), a różnica w porównaniu ze stanem przedmeczowym, w obu przypadkach była istotna statystycznie(p≤0,05). W drugiej połowie meczu wystąpiło znaczące przyspieszenie szybkości generowania mocy maksymalnej, którą osiągano średnio w 5 wyskoku (różnica w porównaniu z II setem była istotna statystycznie) (ryc.9.). W przypadku zawodniczek pełniących funkcje defensywne zależność przedstawiała się zupełnie odwrotnie. Moc maksymalną generowano najszybciej dopiero w połowie meczu (po II secie). Różnica w porównaniu z wynikami na początku meczu i po jego zakończeniu była istotna statystycznie (p≤0,05). Wszystkie osiągnięte wartości wskazują, że siatkarki, w kolejnych próbach wysiłkowych zdecydowanie później osiągały moc maksymalną.

Analiza meczu, potwierdziła wcześniej przytoczone poglądy, że zawodniczki muszą dysponować znacznym poziomem osiąganej mocy, co w konsekwencji przekłada się na wysokość wyskoku. Wyniki badań wskazują, że osiągana przez zawodniczki moc maksymalna kształtuje się średnio na poziomie 39,45 W/kg. Jej szczytowa wartość w analizowanym spotkaniu przypada w połowie wysiłku meczowego, zaś najniższe wartości osiąga po zakończeniu I seta. Związane jest to prawdopodobnie z brakiem optymalnego pobudzenia i aktywacji autonomicznego układu nerwowego oraz niedostatecznym przygotowaniem układu mięśniowego. Jak twierdzi Chmura (2001) „poziom aktywacji jest uwarunkowany między innymi fizjologiczną bazą reaktywności. Jest więc ona jednym z zasadniczych elementów mechanizmu utrzymywania optymalnego poziomu stymulacji a jednocześnie optymalnego poziomu aktywacji”.

Charakter gry w piłkę siatkową powoduje, że grający wykonują niestandardowe i acykliczne ruchy, wykonywane w warunkach wymuszających zmienne reakcje organizmu, a każde działanie wykonywane jest bardzo szybko i jednorazowo. Czas trwania meczu waha się w granicach 45 min. do maksymalnie 140-150 min. Poszczególne sety są krótkie i wahają się w granicach 12-18 min. Aktywne akcje gry, kiedy zawodniczka wykonuje dynamiczny wysiłek szybkościowy (wyskok lub przyspieszenie) trwają kilka sekund a sporadycznie przekraczają 8 – 10 s trwania. Takie warunki powodują, że podczas gry w siatkówkę energia pracy mięśniowej pochodzi prawie wyłącznie z beztlenowych niemleczanowych źródeł energii, mianowicie z rozpadu mięśniowego ATP i fosfokreatyny (PC) (Kunstlinger U. i wsp., 1987). Reakcja rozpadu ATP i jego odbudowa przez rozkład kreatyny są ze sobą ściśle powiązane (Chmura, 2001). Ten system produkcji energii jest wysoce efektywny ale również szybko się zużywa, dlatego też musi być uzupełniany w czasie przerw pomiędzy krótkotrwałymi wysiłkami. Przerwy, kiedy piłka jest poza grą, trwające od kilkunastu do kilkudziesięciu sekund sprawiają, że udział beztlenowej glikolizy wymagającej produkcji kwasu mlekowego jest ograniczany sporadycznie trwającymi fazami składającymi się z 3 do 4 kolejnych ataków i skutecznej defensywy. W żeńskiej siatkówce glikoliza beztlenowa stanowi o produkcji energii, mając szczególne znaczenie w wyskoku do ataku i bloku oraz w obronie. Jest bardziej zrównoważona niż w siatkówce męskiej, przez co piłka pozostaje dłużej w grze. Zaobserwowany przez nas przebieg zmian wartości mocy świadczy o tym, że sprawność procesów energetycznych stopniowo wzrasta do połowy wysiłku meczowego a następnie następuje ich obniżanie. Stosowane obciążenie, któremu poddawane były siatkarki przekraczało możliwości wytwarzania energii z zasobów fosfagenowych przez procesy beztlenowo – niemleczanowe. W tych warunkach energia wytwarzana była przez procesy beztlenowo – mleczanowe, powodując produkcje kwasu mlekowego oraz wywołując narastające zmęczenie.

Zawodniczki, ze względu na pełnione funkcje na boisku, podczas spotkania mogą wykonać nawet ponad 150 wyskoków do ataku i bloku. Wyskok obunóż do ataku w siatkówce i skok do bloku różnią się wykonaniem technicznym, ale zasadniczo są podobne (Sawula, L. 1991). Zróżnicowana liczba wyskoków oraz odmienny styl ich wykonania powoduje, że podczas meczu każda z zawodniczek generuje moc w sposób specyficzny dla pełnionej funkcji. Rozpatrując indywidualnie osiągany poziom mocy, analiza wyników badań wykazała, że najwyższym poziomem mocy charakteryzowała się zawodniczka atakująca a najniższym zawodniczka rozgrywająca. Przebieg zmian mocy świadczył o tym, że we wszystkich przypadkach, oprócz zawodniczki libero, generowana moc obniżała się.

Spadek mocy i szybkości wykonywania ruchu, zależny od typu wyskoku w miarę narastania zmęczenia powodował także obniżanie się wysokości wyskoku. Decydujące znaczenie w uzyskaniu przez mięśnie wysokiej mocy ma szybkość uzyskiwania ATP w przemianach beztlenowych. Szybkość i pojemność systemu produkcji energii poprzez rozkład fosfokreatyny uzależniona jest m.in. od ilości impulsów nerwowych, reakcji enzymatycznych, zawartości ATP i CP w komórkach mięśniowych, masy mięśniowej badanego (Chmura, 2001). Wymienione zmienne różnicują badane oraz determinują poziom osiąganej przez nie mocy.

Zawodniczki pełniące funkcje ofensywne (atakująca, przyjmująca, środkowa) osiągały moc maksymalną szybciej już przed rozpoczęciem spotkania (średnio po 4 wyskoku). W kolejnych próbach wysiłkowych generowanie mocy występowało znacznie później. W drugiej połowie meczu następowała poprawa wyników, a moc maksymalną osiągano średnio po 5 wyskoku. Takie zachowanie związane jest ściśle ze specjalizacją funkcji, gdzie siatkarki wykonują zdecydowanie większą liczbę wyskoków podczas wysiłku treningowego i meczowego. Zawodniczki dysponują większymi zasobami ATP i CP w mięśniach a sprawność procesów resyntezy jest u nich większa. Spadek szybkości mocy podczas powtarzanych wysiłków o dużej intensywności był w znacznym stopniu spowodowany zmniejszaniem zasobów fosfokreatyny w mięśniach, szczególnie we włóknach szybkokurczących się (Withers i współ., 1991) i zależał od długości przerw wypoczynkowych (Balsom i współ., 1993). W przypadku zawodniczek pełniących funkcje defensywne (rozgrywająca i libero) zależność przedstawiała się zupełnie odwrotnie. Moc maksymalną generowano najszybciej dopiero w połowie meczu (po II secie). Wysiłek fizyczny jakiemu poddawane były zawodniczki, ograniczony był do swobodnego przemieszczania się po boisku i stwarzania sytuacji zawodniczkom atakującym do zdobycia punktu. Powoduje to, że produkcja energii w znacznym stopniu odbywa się na drodze procesów tlenowych, z niedużym udziałem procesów beztlenowych niekwasomlekowych.

Najbardziej uzasadnioną, wręcz modelową zależnością w piłce siatkowej byłoby utrzymywanie osiąganej mocy maksymalnej na równym poziomie przez cały czas trwania wysiłku. Jednak rzeczywiste warunki gry powodują, że moc generowana jest na różnych jej etapach. Im szybciej moc maksymalna zostanie osiągnięta i utrzymywana na zbliżonym poziomie, tym osiągany wyskok maksymalny, co za tym idzie skuteczność działania będzie wyższa.

W wyniku przeprowadzonego eksperymentu uzyskano dane, na podstawie których można udzielić odpowiedzi na postawione pytania badawcze.

• Badane zawodniczki podczas wysiłku meczowego uzyskały największą liczbę wyskoków po zakończeniu I seta (największa wykonana praca podczas próby) a w pozostałych partiach meczu wyniki pozostawały na poziomie zbliżonym do stanu przedmeczowego.
  
  
• Funkcja pełniona na boisku podczas meczu ma wpływ na maksymalną wysokość wyskoku. Spośród wszystkich grających, zawodniczka atakująca uzyskała najwyższe wartości osiąganego wyskoku. W pozostałych przypadkach (zawodniczka atakująca, przyjmująca, II środkowa II, rozgrywająca) przebieg zmian był malejący, a siatkarki w kolejnych próbach wysiłkowych uzyskiwały coraz niższą wysokość.
  
  
• Podczas analizowanego meczu osiągana przez siatkarki moc maksymalna w porównaniu ze stanem przedmeczowym osiągnęła najniższe wartości po zakończeniu I seta. Następnie w połowie wysiłku meczowego osiągnięto największe wartości generowanej mocy, a później zaobserwowano powrót do wartości zbliżonych do stanu przedmeczowego.
  
  
• Pełniona funkcja na boisku determinowała poziom osiąganej mocy maksymalnej. Analiza wyników potwierdziła, że zawodniczka atakująca, która podczas meczu wykonuje najwięcej wyskoków, osiąga podczas próby wysiłkowej największą moc. Wysiłek meczowy powodował stopniowe obniżanie się jej wartości w kolejnych testach. Odwrotną zależność zaobserwowano u zawodniczki libero, u której ograniczona liczba wyskoków i duża liczba przerw wypoczynkowych, prowadziła do zwiększania generowanej mocy.
  
  
• Na podstawie analizy poszczególnych wyskoków próby wysiłkowej stwierdzono, że zawodniczki pełniące funkcje ofensywne (atakująca, przyjmująca, środkowa) generują moc maksymalną znacznie szybciej - już przed rozpoczęciem spotkani, niż zawodniczki pełniące funkcje defensywne (rozgrywająca i libero), - dopiero w połowie wysiłku meczowego.

1. Adams, K., O'Shea, J.P., O'Shea, K.L., Climstein, M. (1992). The effect of six weeks of squat, plyometric and squat-plyometric training on power production. Journal of Applied Sport Science Research. vol.6. no.1. str. 36-41.
2. Balsom P.D., Ekblom B., Soderlund K., Sjodin B., Hulman E. (1993), Creatine supplementation and dynamic high intensity intermittent exercise. Scand.J.Med.Sci.Sports 3,S.143-149.
3. Bosco, C., P. Luhtanen and P.V. Komi.(1983), A simple method for measurement of mechanical power in jumping. Eur. J. Appl. Physiol. 50 : str. 273-282.
4. Bosco C., (1987), La preparación fisica en el voleibol y el desarrollo de la fuerza en deportes de caracter explosivo-balistico, Revista Voley, Buenos Aires,.
5. Conlee, R., Robinson, K., McGown, C., Fisher, A., Dalsky, G.,(1982), Physiological effects of power volleyball, Physician and Sports Medicine, 10 (2).
6. Chmura J. (2001), Szybkość w piłce nożnej. Katowice : Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego.
7. Dyba, W., Physiological and activity characteristics of volleyball, Volleyball Tech, (1982), 6 (3).
8. Gastin P.B. (2001), Energy system interaction and relative contribution during maximal exercise. Sports Med. 31.s. 725 -744
9. Grządziel G., Ljach W., (2000), Piłka siatkowa : podstawy treningu, zasób ćwiczeń Warszawa: Centralny Ośrodek Sportu,
10. Kaneko, M., Fuchimoto, T., Toji, H. & Suei, K.(1983). Training effects of different loads on the force velocity relationship and mechanical power output in human muscle. Scandinavian Journal of Sports Science. 5(2). str. 50-55.
11. Küntslinger, U.; Ludwig, H.; Stegeman, J., (1987), Metabolic changes during volleyball matches. International Journal Sports Medicine, , No 8.
12. Sawula, L. (1991), Tests used by volleyball coaches for determining physical fitness. International Volleytech. Vol. 2, str. 18-24.
13. Tabata.I, Irisawa K., Kouzaki M., Nishimura K., Ogita F.,Miyachi M. (1997) Metabolic profile of high intensity intermittent exercises. Med. Sci. Sport.Exerc. 29, s. 390-395.
14. Wilson, G.J., Newton, R.U., Murphy, A.J., & Humphries, B.J. (1993). The optimal training load for the development of dynamic athletic performance. Medicine and Science in Sports and Exercise. 25(11). pp. 1279- 1286.
15. Withers R.T., Sherman W.M., Clarc D.G., Esselbach P.C., Nolan S.R., Mackay M.H., Brinkman M. (1991), Muscle metabolism during 30, 60 or 90 s of maximal cycling on air braked ergometer. Eur.J.Appl.Physiol. 63, s.354-362.
16. Vittasalo, J.T.; Rusko, H.; Pajala, O.; Rahkila, P.; Ahila, M.; Montonen, H., (1987), Endurance requirements in volleyball. Canadian Journal of Applied Sports Science 12.
17. Young, W. (1995), Specificity of Jumping ability. Sports Coach. Winter. str.22-25.
18. Selinger A. (1986), Power Volleyball. ST Martin`s Press, New York
19. Sozański H., Śledziewski D. (1995), Obciążenia treningowe. Dokumentowanie i opracowywanie badań. , Resortowe Centrum Metodyczno Szkoleniowe Kultury Fizycznej I sportu., Warszawa.
20. Żołądź J.A. (2002), Wydolność fizyczna człowieka. [w]: Górski J. (red.) Fizjologiczne podstawy wysiłku fizycznego. PZWL, Warszawa, s.456-489.