Zbigniew Czajkowski

„W naturze istnieje zasada przywództwa i kierowania, jak również spójności społecznej, opartej na sprawiedliwości i sprawności działania. Nie ma natomiast przyrodzonej zasady jednowładztwa czy innej zakładającej zwyrodnienie”

Arystoteles

Autor, nawiązując do swoich licznych publikacji o motywacji, stylu kierowania i zdolnościach przywódczych trenerów, niniejszy artykuł poświęca nieco dokładniejszemu omówieniu teorii przywództwa ich znaczenia oraz zastosowania w sporcie. Po wstępnych wywodach o znaczeniu i cechach przywódcy, opisuje kolejno różne teorie przywództwa i ich znaczenie w sporcie: 1) teorie wrodzonych cech przywódcy 2) teorie zachowania, 3) Teorie Fiedlera, 4) teorie swoistości sytuacji. W zakończeniu opracowania podsumowuje różne teorie przywództwa, ich istotę oraz zastosowanie i znaczenie w działalności sportowej oraz daje praktyczne wnioski oraz wskazówki dla trenerów dotyczące umiejętności przywódczych oraz stylu kierowania zespołem sportowym.

SŁOWA KLUCZE: Przywództwo w sporcie – teorie przywództwa – umiejętności przywódcze trenera.

ROZWAŻANIA WSTĘPNE O PRZYWÓDZTWIE

„Według Arystotelesa, dobry przywódca musi posiadać: ethos, pathos i logos. Ethos to jego charakter moralny, pathos, to jego zdolności do wzbudzania uczuć, do wpływania na emocje ludzi. Logos, jego umiejętność wyznaczania istotnych powodów do działania, do pobudzania umysłów ludzi”.

Mortimer J. Adler

W jednym z mych opracowań omówiłem ogólnie temat zdolności i umiejętności przywódczych trenerów, ze szczególnym zwróceniem uwagi na ich znaczenie w oddziaływaniu wychowawczym oraz wpływ na współpracę trenera z zawodnikiem; opisałem też różne style kierowania zespołem sportowym, wykorzystując m.in. teorie Mc’Gregora oraz własne doświadczenie praktyczne jako zawodnika, trenera i działacza.

Niniejszy artykuł poświęcony jest bardziej dokładnemu omówieniu istoty i różnych teorii przywództwa. Swoje wywody na ten temat opieram na piśmiennictwie i pracach badawczych wielu autorów, jak również na własnych obserwacjach, działaniach, przemyśleniach i wnioskach z ponad 65-letniej działalności w szermierce. Początkowo wiele poglądów na istotę przywództwa i zdolności przywódcze (kierowników, przełożonych, dyrektorów, oficerów – nauczycieli, trenerów, reżyserów etc.) opartych było na ogólnych teoriach, które w wielkim skrócie – można by przedstawić tak: zdolności i umiejętności przywódcze są wrodzone, oparte na wymiarach osobowości danego człowieka (cechy osobiste, cechy przyrodności, wrodzone zadatki, inteligencja etc.). Cechy i umiejętności przywódcze są wrodzone, nie można ich więc kształtować, nauczać, doskonalić.

Później zainteresowania i badania naukowe zaczęto skupiać na podstawach i zachowaniach przywódców w różnych, swoistych warunkach i sytuacjach. Jak zauważała Mary Parker Follet /1/: „ Różne sytuacje wymagają różnych rodzajów wiedzy i dany osobnik posiadający wiedzę potrzebną w pewnych sytuacjach, działa sprawnie i skutecznie, stając sięprzywódcą w danym czasie i warunkach”. Stogdill /2/ wyraził podobny pogląd twierdząc, że skuteczny przywódca działający sprawnie i odnoszący powodzenie w jednej sytuacji, nie musi koniecznie odnosić sukcesów w innych sytuacjach. (Nota bene, podobne wnioski można by wysnuć rozpatrując wyniki działalności niektórych trenerów, których wyniki pracy na różnych stanowiskach, w różnych klubach, z kadrą etc. były bardzo – nieraz krańcowo – różne).

Znacznym wkładem w rozwój i rozumienie teorii przywództwa okazała się koncepcja O. Behlinga i C. Schriesheima /3/. Określili oni 4 główne ujęcia badań i oceny przywództwa: teorie oparte na cechach przywódcy i na zachowaniu przywódcy, jednocześnie wyodrębniając cechy lub zachowania powszechne (ogólne, stałe) i zmienne, zależne od sytuacji /tab.1/. (Nawiasem mówiąc jeszcze jako młody chłopiec zauważyłem, że niektórzy oficerowie w okresie pokoju uważani za idealnych przywódców, wychwalani, szanowani i podziwiani oraz podawani za wzór godny naśladowania, w okresie wojny – walk, tragicznych przygód, dramatycznych sytuacji czy warunków więziennych – okazywali się słabi, zagubieni, nieporadni, zastraszeni. Wiele lat później – jak już wspomniałem – podobne zjawisko zauważyłem u niektórych trenerów, którzy odnosili sukcesy i byli podziwiani oraz chwaleni pracując na jednym stanowisku, a potem, pracując w innym klubie, w innych warunkach – całkowicie zawodzili).

Wydaje mi się jednak, że pewne cechy i postawy skutecznego, „prawdziwego” przywódcy są raczej stałe, związane z wymiarami osobowości, cechami przyrodności, poziomem i rodzajem inteligencji, motywacją osiągnięć, ogólną postawą życiową. Znamiennymi dla takich osobników bywają zazwyczaj: wysoki poziom inteligencji, potrzeba współzawodnictwa i motyw powodzenia, pewność siebie, dążność do panowania i przewodzenia, często postawy agresywne, poczucie samodzielności i niezależności.

Poznanie pożądanych, określonych zdolności i umiejętności przywódczych jest konieczne w wielu zawodach – dyrektorów, zarządców, polityków, nauczycieli etc. oraz – oczywiście – w pracy trenerów. W działalności zawodowej trenerów konieczność posiadania i wykorzystywania wielu zdolności przywódczych wynika z istoty działalności i różnorodności obowiązków trenera. Nie wolno zapomnieć, że trener, poza sprawami „czysto” szkoleniowymi, powinien odpowiednio oddziaływać wychowawczo na podopiecznych, a ponadto oprócz licznych i oczywistych obowiązków szkoleniowych i wychowawczych występuje jeszcze w wielu przeróżnych rolach, co trafnie i dowcipnie opisuje Sabock /4/ (role: organizatora, sprzętowego, dyplomaty, sędziego i prokuratora, powiernika, reklamiarza etc.,etc.).

Zachowania przywódcze nie zawsze są ściśle związane z cechami. Cechy występujące u wszystkich sprawnych przywódców można uznać za cechy powszechne (ang. universal traits), natomiast cechy pożądane i pożyteczne tylko w niektórych, określonych sytuacjach i warunkach można określić jako cechy sytuacyjne (situational traits) lub zachowania sytuacyjne.

Teraz postaram się omówić główne kierunki badań oraz różne teorie przywództwa, po to, aby w zakończeniu opracowania podsumować je oraz przekazać płynące z nich wskazówki praktycznego ich stosowania w procesie zaprawy sportowej.

Biorąc pod uwagę typologię Behlinga i Schriesheima można wyróżnić 4 różne rodzaje (klasy) teorii przywództwa /tab. 1./.

Tabela 1.

Cechy i zachowania przywódców według różnych teorii.

Podział teorii przywództwa na cztery ogólne wzorce. (Na podstawie: O. Behling i C. Schriesheim: „Organisational Behaviour: Theory, research and application”. 1976, Allyn and Bacon Inc.).

Artykuł pochodzi z czasopisma "Sport Wyczynowy"