Role są jednym z najważniejszych determinantów ludzkiego postępowania. Pokazują przewidywalny tor zachowania, dzięki któremu można skutecznie wpływać na dany podmiot. Gdy znana jest rola, jaką pełni gracz w zespole, można lepiej dobrać środki oddziaływania, co w konsekwencji może przynieść lepsze rezultaty treningowe z przełożeniem na wynik sportowy.

Ze względów praktycznych należy wyraźnie oddzielić rolę pełnioną w zespole od funkcji, jaka została wyznaczona zawodnikowi. Ta ostatnia odnosi się do umiejętności technicznych i wiedzy operacyjnej, którą musi posiadać osoba znajdująca się na danej pozycji. Wyróżnić należy następujące funkcje: przyjmujący, rozgrywający, środkowy bloku, atakujący oraz libero. Ponieważ funkcje ściśle określają pewne zachowania zawodników na boisku, mogą być jednym z czynników mających wpływ na kształtowanie się ról w zespole.

Jak wspomniane zostało wcześniej, należy odróżnić od siebie funkcje przypisane graczom od ról, które pełnią w zespole. Poniżej znajduje się model Belbina, który wyróżnił dziewięć ról wraz z mocnymi stromi, słabościami dopuszczalnymi i niedopuszczalnymi.

Myśliciel: twórczy, z wyobraźnią, postępowy. Rozwiązuje trudne problemy <- wkład w pracę zespołu

Pomija szczegóły. Zbyt zajęty, by efektywnie się porozumiewać <- dopuszczalne słabości

Obstaje przy swoich indywidualnych pomysłach, podczas gdy współpraca z innymi mogłaby doprowadzić do lepszych rezultatów <- niedopuszczalne słabości

Poszukiwacz źródeł: ekstrawertyczny, entuzjastyczny, komunikatywny. Bada możliwości.

Nawiązuje kontakty <- wkład w pracę zespołu

Zbyt optymistyczny. Traci zainteresowanie z chwilą, gdy mija pierwszy entuzjazm

<- dopuszczalne słabości

Zawodzi innych, zapominając o dotrzymywaniu ustaleń <- niedopuszczalne słabości

Koordynator: dojrzały, pewny siebie. Określa cele, zachęca do podejmowania decyzji, trafnie przydziela zadania <- wkład w pracę zespołu

Może być postrzegany, jako manipulator. W swojej pracy wyręcza się innymi, skłonny do lenistwa <- dopuszczalne słabości

Uważa, że jemu należą się pochwały za wysiłek całego zespołu <- niedopuszczalne słabości

Lokomotywa: stawia przed zespołem wyzwania, dynamiczny, potrzebuje presji. Jest odważny i zdeterminowany w pokonywaniu przeszkód <- wkład w pracę zespołu

Może prowokować innych, skłania się ku frustracji i irytacji <- dopuszczalne słabości

Nie umie ratować sytuacji dobrym humorem ani przeprosinami <- niedopuszczalne słabości

Krytyk wartościujący: rzeczowy, wnikliwy, ma talent strategiczny. Dostrzega różnorodne opcje. Zdolny do obiektywnej oceny <- wkład w pracę zespołu

Mało energiczny, nie umie inspirować innych. Nadmiernie krytyczny <- dopuszczalne słabości

Popada w cynizm bez logicznego uzasadnienia <- niedopuszczalne słabości

Dusza Zespołu: współpracujący, łagodny, uważny i dyplomatyczny. Słucha, buduje, zapobiega tarciom, wprowadza spokój <- wkład w pracę zespołu

Niezdecydowany w nagłych sytuacjach. Ulegający wpływom. <- dopuszczalne słabości

Unika sytuacji, które mogłyby wiązać się z wywieraniem presji <- niedopuszczalne słabości

Realizator: zdyscyplinowany, godny zaufania, konserwatywny i wydajny. Przekształca pomysły w działania <- wkład w pracę zespołu

Mało elastyczny. W nowych sytuacjach reaguje z opóźnieniem <- dopuszczalne słabości

Utrudnia zmiany <- niedopuszczalne słabości

Skrupulatny wykonawca: pracowity, sumienny, niespokojny. Szuka błędów i zaniedbań. Punktualny <- wkład w pracę zespołu

Ma skłonność do zbytniego zamartwiania się. Niechętnie przydziela zadania innym. Bywa drobiazgowy, skłania się ku perfekcjonizmowi <- dopuszczalne słabości

Objawia skłonność do obsesyjnych zachowań <- niedopuszczalne słabości

Specjalista: samodzielny, z inicjatywą. Potrafi wyznaczyć sobie jeden nadrzędny cel, skłonny do poświęceń. Posiada rzadko spotykaną wiedzę i umiejętności <- wkład w pracę zespołu

Działa w wąskim zakresie. Koncentruje się na szczegółach, nie dostrzega całościowego obrazu <- dopuszczane słabości

Ignoruje czynniki spoza własnego obszaru specjalizacji <- niedopuszczalne słabości

„Z każdą rolą pełnioną w zespole wiąże się jakaś słabość, tym bardziej ewidentna, im mocniejsza okazuje się ta część osobowości, która decyduje o sukcesie i przewagach jednostki. W tradycyjnej terminologii słabe punkty określa się jako „obszary rozwoju”. Zaleca się pracę nad słabościami, aby je pokonać. Tymczasem, jeśli słabość w jednej dziedzinie jest ceną jaką płacimy za gdzie indziej zogniskowaną siłę, to nie ma ona znaczenia. Taki układ zapewnia bowiem niezbędną równowagę” (Belbin 2003)

Jest to jedno z podejść współczesnego zarządzania zespołami. Maksymalnie wykorzystana silna strona roli daje niesamowitą przewagę w danym elemencie, jednakże tym bardziej wtedy ujawniają się jej słabości. Według Belbina ucieczką od przeciętności jest praca nad naszymi mocnymi stronami, to jednak powoduje coraz większą przepaść pomiędzy nią a nie rozwijanymi elementami. Inne podejście zakłada, że należy kłaść równomierny nacisk na wszystkie cechy mające znaczenie w wykonywanej pracy, jednak czy w dobie potężnej ilości wiedzy i umiejętności oraz bardzo wysokiego poziomu specjalizacji jest to możliwe? W sporcie o graczu, który wykazuje ponad przeciętny poziom kompetencji mówi się "zawodnik kompletny". Takie przypadki w sportach zespołowych występują niezwykle rzadko, a i one bez wsparcia pozostałych członków drużyny nie są w stanie w pojedynkę wygrywać meczów. Ich pojawienie się jest wynikiem niezwykłego połączenia naturalnych predyspozycji psychomotorycznych, talentu oraz ciężkiej pracy i czyni to zmagania sportowe tym bardziej emocjonującymi.

Wydaje się być w związku z tym naturalne pracowanie i rozwijanie silnych stron człowieka, czy to pracownika czy zawodowego sportowca, a tuszowanie słabości. W zespołach, o których jest mowa w tym opracowaniu, jest to o tyle łatwiejsze, że w grupie niejednorodnych osobowości często szuka się takich, gdzie mocniejsze części osobowości i umiejętności jednych rekompensują słabsze elementy innych. Cała sztuka w tym wypadku polega na tym, aby dobrać odpowiednio zróżnicowany zespół, postawić przed nim ambitne wyzwanie oraz zarządzać i wspierać jego rozwój na drodze do tego celu. Takim wparciem grupy graczy może okazać się coach sportowy lub trener mentalny, którego zadaniem jest katalizowanie zmian, budzenie uśpionego potencjału oraz motywowanie do działania. Z osobą coacha natomiast nierozerwalnie związane jest zjawisko coachingu.

Coaching oznacza pracę na posiadanych przez klienta lub zespół zasobach z wykorzystaniem narzędzi mających za zadanie wspierać go w drodze do wspólnie wyznaczonego i pozytywnie zdefiniowanego celu.

Coach sportowy lub trener mentalny mają do swojej dyspozycji cały szereg metod i narzędzi pracy z grupą. Powinny one być stosowane one podczas form interakcji, które najczęściej występują w profesjonalnym sporcie. Są nimi mecz, sparing, trening, spotkania zespołowe oraz indywidualne, a także zgrupowania.

We wszystkich formach interakcji istnieje możliwość bezpośredniego oddziaływania na zespół i wspierania jego rozwoju. Formy, które nie mają bezpośredniego przełożenia na trening techniczny, taktyczny czy motoryczny szczególnie silnie oddziałują na sferę mentalną – gra w inną dyscyplinę zespołową, wspólna przejażdżka rowerowa, a nawet spacer w górach czy po lesie są integralną częścią przygotowania drużyny do zawodów. Na tym poziomie narzędzia stosowane przez coacha sportowego lub trenera mentalnego będą uwzględniać nie tylko wspieranie i motywowanie, lecz także przekazywanie konkretnej wiedzy niezbędnej w procesie treningowym. Podczas treningu należy dbać przede wszystkim o odpowiednią atmosferę w drużynie, sprawnie wykorzystując elementy współpracy i rywalizacji, kreując chęć do ciągłego rozwoju. Informacja zwrotna powinna zawierać część analizy wyników działania indywidualnego i grupowego, wyrażanie uznania dla członków zespołu i ich pracy czy też podkreślanie ich mocnych stron i dokonań. Celem tego jest zrozumienie przez zawodników zależności między swoimi działaniami, a wpływem jaki wywierają one na innych członków zespołu. Objawia się to wzrostem samoświadomości, a ta z kolei może prowadzić do lepszej współpracy.

Interakcje coacha sportowego lub trenera mentalnego z graczami mogą odbywać się na poziomie środowiska, zachowania, umiejętności, postaw i wartości, a czasem wkraczają nawet na obszar tożsamości. Narzędzie to nazywa się poziomami neurologicznymi i opisane zostało przez amerykańskiego trenera oraz coacha Roberta Diltsa. Im wyższy poziom, tym większy wpływ i związane z nim trwałe zmiany związane z zachowaniem, umiejętnościami czy też postawami gracza, czy drużyny.

1. Środowisko i otoczenie (gdzie?) - odnosi się do otoczenia i ludzi, których spotykamy i z którymi dzielimy tą samą przestrzeń

2. Zachowanie (co?) - to działania, które podejmujemy w różnych sytuacjach oraz ich konsekwencje

3. Umiejętności (jak?) - czyli zdolności, których używamy w życiu, wynikające z naszego doświadczenia.

4. Wartości/Przekonania (po co?) - kryteria, które odnoszą się do naszego patrzenia na świat, na innych ludzi czy na samych siebie. Normy, którymi kierujemy się w codziennym życiu.

5. Tożsamość (kto, kim jestem?) - odnosi się do naszego obecnego stanu oraz celu jaki sobie wyznaczyliśmy w życiu.

6. Duchowość (dla kogo?, dla jakiej idei?) - co lub kto sprawia, że posiadasz cel, misję czy pasję życiową.

Nie w każdej relacji coachingowej możliwe będzie zaistnienie wszystkich poziomów. Specyfika sytuacji, w której znajdzie się coach sportowy czy trener mentalny wraz z drużyną determinować będzie użyte środki, narzędzia oraz poziom interakcji.

Narzędzia odnoszą tutaj już nie tylko do motywowania, wspierania, instruowania, kierowania czy korygowania pracy pojedynczych graczy czy całej drużyny, lecz także docierają do znajdujących się głębiej zasobów i przekonań. Aby aktywować i mieć wpływ na wszystkie te obszary, coach sportowy czy trener mentalny powinien posługiwać się biegle umiejętnościami i wiedzą z zakresu pedagogiki, psychologii i coachingu, wspierając swoje działania narzędziami z różnych dziedzin wiedzy humanistycznej czy ściśle związanej z daną dyscypliną sportu. Głównymi narzędziami w pracy z indywidualnymi zawodnikami są pytania. Poniżej znajduje się lista pytań, którymi może posłużyć się coach sportowy czy trener mentalny w rozmowie indywidualnej z graczem na każdym z uwzględnionych poziomów w tej relacji.

Środowisko. Gdzie chciałbyś się znajdować za 5/10 lat? Co/kto powinien znajdować się w Twoim miejscu pracy?

Zachowanie. Co chcesz robić, aby być lepszym? Co już robisz? Co będzie się działo, gdy osiągniesz cel?

Umiejętności. Jaki teraz prezentujesz poziom? Jaki poziom chcesz reprezentować w przyszłości? Jak nazwiesz poziom, który chcesz osiągnąć?

Wartości/Przekonania. Co sprawia, że trenujesz, aby stać się lepszym? Co jest dla Ciebie ważne, aby osiągnąć cel? Co będzie dla Ciebie ważne, gdy już osiągniesz ten cel?

Tożsamość. Kim docelowo chciałbyś być? Na jakim poziomie chciałbyś się znaleźć?

Środowisko. Jakie otoczenie wpływa na Ciebie korzystnie? Co sprawia, że dobrze się czujesz w danym otoczeniu?

Zachowanie. Jakie działania podejmujesz, aby działać skutecznie? Jakie działania wspierające mógłbyś podjąć?

Umiejętności. Jakie posiadasz kompetencje? Jakie umiejętności powinieneś w sobie rozwinąć?

Wartości/Przekonania. Dlaczego to, co robisz jest ważne? W jaki sposób Cię to rozwija?

Tożsamość. Kim jesteś dzisiaj? Jakim typem osoby chciałbyś być docelowo?

Zespół sportowy jest niejednorodnym zbiorem osobowości, umiejętności i doświadczenia oraz wynikających z nich ról mających wpływ na przebieg zmagań sportowych. Zrozumienie występowania tych ról, ich pochodzenia, a także silnych i słabych stron mogą usprawnić proces prowadzenia drużyny. Coach sportowy lub trener mentalny, jako osobowa będąca blisko drużyny powinien dysponować wiedzą oraz narzędziami wspierającymi i usprawniającymi jej działania i rozwój.

Foto: FIVB

1. Belbin R.M. (2003): Twoja rola w zespole, Wyd. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk

2. Dilts R. (2006): Od przewodnika do inspiratora, Wyd. PI NLP, Warszawa

3. Oyster C.K. (2002): Grupy, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań

4. Thorpe S., Clifford J. (2004): Podręcznik coachingu, Wyd. Dom Wydawniczy REBIS, Poznań

5. Wołyniec J. (2008): Specjalizacja funkcji i stref działania zawodników w grze, Biuletyn szkoleniowy PZPS nr 8