Prawidłowe stosunki międzyludzkie, stanowią istotny warunek osiągania optymalnych efektów w każdej działalności. Znaczącej wagi nabierają one na terenie sekcji sportowej. W wyniku relacji zachodzących między trenerem a zawodnikiem powstaje swoista atmosfera, która towarzyszy w wielu wspólnych działaniach. Ułatwia i przyspiesza lub oddala osiągnięcie wytyczonego celu. Właściwa atmosfera mobilizuje do działania, wyzwala inicjatywę i samodzielność podopiecznych (Sas-Nowosielski, 2006).

Dawniej trenerem zostawał na ogół były wybitny zawodnik, co nikogo nie dziwiło. Dzisiaj wymaga się od niego, oprócz posiadanego stażu zawodniczego, kwalifikacji zawodowych i określonych cech osobowościowych. Trenera musi przede wszystkim cechować szeroka i rzetelna wiedza fachowa, konsekwentne postępowanie i systematyczność w pracy, umiejętności organizatorskie, dobre stosunki z zawodnikami, działaczami, jak i współpracownikami oraz stałe dokształcanie się (Ulatowski, 1992).

Jeszcze inne oczekiwania wobec trenera mają zawodniczki, dotyczą one rzetelnego podejścia do treningu, fachowości, zaangażowania, odporności psychicznej, zachowania fair, stawiania pracy trenerskiej na pierwszym miejscu, wsparcia podczas zawodów, wskazywania właściwej drogi postępowania, a także szczerości, szacunku i zaufania (Herzig, 2004).

Rutkowski (2003) podaje, że trener rozpoczynający pracę zawodową w sporcie wyczynowym z kobietami powinien mieć świadomość, że oczekiwania wobec niego będą dotyczyły tworzenia dobrej atmosfery w zespole, umiejętności prowadzenia treningu oraz zaznajomienia zawodniczek z tajnikami owej działalności sportowej. Bardziej wrażliwe dodatkowo wymagać będą od szkoleniowca wspólnego przeżywania wrażeń, jak również poczucia szczególnej wartości z ulubionej dyscypliny sportu.

Aby stać się takim trenerskim wzorcem, godnym naśladowania i ukształtować u swoich podopiecznych właściwe postawy, szkoleniowiec powinien silnie oddziaływać własnym przykładem, zgodnie ze starorzymską zasadą „Verba docent, exempla trahunt", czyli słowa uczą, przykłady pociągają. Winien on wykazywać także dbałość o prawidłowy rozwój fizyczny i zdrowie swoje oraz swoich podopiecznych oraz o postępowanie szkoleniowo-wychowawcze oparte o wartości zasady fair play (Izdebski, 2008).

Literatura teoretyczna w zakresie podjętego problemu badawczego wskazuje na zainteresowanie przez wielu autorów zagadnieniem oczekiwań sportowców wobec trenerów (w różnym wieku, różnych dyscyplin sportowych, różnej płci), jednak znikoma ilość publikacji dotyczy młodych zawodniczek.

Powyższe spostrzeżenia wskazują, iż zagadnienie to powinno zająć szczególne miejsce w procesie kierowania rozwojem sportowym młodych osób. Stały się również podstawą do sformułowania celu badań, który dotyczył próby poznania oczekiwanych przez młode siatkarki cech przypisywanych trenerowi.

Metody i materiał badań

W badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety pt. „Wzorzec trenera w ocenie młodych zawodników”, który został stworzony na potrzebę badań. Składa się on z czterech działów tematycznych:

1. Cechy wyglądu zewnętrznego;
2. Relacje trener-zawodnik; trener-zespół;
3. Działalność szkoleniowo-organizacyjna;
4. Zachowania pozaboiskowe.

W każdym dziale znalazło się 10 pytań zawierających po 3 odpowiedzi umożliwiające ustosunkowanie się do postawionego problemu. Na końcu kwestionariusza umieszczono metryczkę, która pomocna była w statystykach ilościowych i procentowych (Piotrowicz, 2008).

W ilościowym opracowaniu zebranego materiału zastosowano podstawowe techniki statystyczne. Zmierzając do poznania opinii badanych na temat zagadnień charakteryzujących osobę trenera, zastosowano celowy dobór próby. Badaniem objęto zespoły piłki siatkowej dziewcząt w wieku 12-14 lat, grające w rozgrywkach Lubelskiej Wojewódzkiej Ligi Młodziczek w sezonie 2008/2009 („Szóstka” Biała-Podlaska, „Jagiellończyk” Biała-Podlaska, TPS Lublin, „SALOS” Lublin, „Trójka” Międzyrzec Podlaski, „Szóstka” Biłgoraj, „Tomasovia” Tomaszów Lubelski, „Sobieski” Lublin, „Tempo” Świdnik). Materiał badań stanowiło 119 siatkarek. Badania przeprowadzono w 2008 roku.

Wyniki badań

Codziennie zwracamy uwagę na wygląd otaczających nas osób. Jednak czy to zjawisko przenosi się na boisko sportowe, a dokładniej czy młode siatkarki zwracają szczególną uwagę na cechy zewnętrzne ich szkoleniowców? Wydawać by się mogło, że tak, ponieważ kobiety są wrażliwe na tym punkcie i większą wagę niż mężczyźni przypisują wyglądowi, sposobowi bycia i garderobie. Takie spostrzeżenia nasuwają się w pierwszej chwili.

W zagadnieniu będącym w obrębie poruszonej problematyki respondentki zostały zapytane o wzrost trenera. Niewątpliwie jest to cecha, która charakteryzuje zawodników tej dyscypliny sportu, ale czy szkoleniowiec również powinien być osobą wysoką? Zdaniem 93,4% siatkarek wzrost trenera nie jest ważny, co więcej tylko 2,2% dziewcząt opowiedziało się za wysokim trenerem (ryc.1).

Mając na uwadze zagadnienie wyglądu trenera istotnym problemem jest ubiór szkoleniowca na zajęciach treningowych. Trener zdając sobie sprawę, że powinien „świecić” przykładem musi dbać o schludny, estetyczny wygląd i czysty strój sportowy. Jednocześnie powinien tego samego wymagać od swoich podopiecznych. Opinia na temat ubioru szkoleniowca pokazała, że zdaniem 77,2% zawodniczek sportowy strój trenera na treningach jest konieczny, zaś zaledwie 5,8% siatkarek uważa, że szkoleniowiec nie musi prowadzić zajęć sportowych w stroju sportowym, wręcz przeciwnie winien zakładać odzież cywilną (ryc. 2).

Ciekawych informacji dostarczyła analiza dotycząca aktywnego trybu życia szkoleniowca, który w dużej mierze wpływa na wygląd zewnętrzny trenera. Aktywny i sprawny trener buduje w ten sposób swój prestiż i szacunek otoczenia, dzięki temu jest autorytetem i wzorem dla swoich podopiecznych. Wysoki poziom sprawności fizycznej powoduje, że może on demonstrować wychowankom ćwiczenia i razem z nimi uczestniczyć w procesie szkoleniowym (Czajkowski, 1981).

Zdaniem 85,5% zawodniczek trener powinien uczestniczyć w aktywności fizycznej, jak również zajmować się dodatkowo sportem (jazdą na rowerze, atletyką terenową i innymi zajęciami ruchowymi). Natomiast dla 14,5% dziewcząt owa aktywność trenera jest obojętna (ryc. 3). Płeć żeńska zwraca uwagę na sylwetkę ciała szkoleniowca oraz jego tryb życia, bo tak co może wynikać z faktu, że kobiety są uwrażliwione na dbałość o wygląd i estetykę.

W codziennych relacjach międzyludzkich dość powszechnym zjawiskiem jest ocena atrakcyjności innych osób. Respondentki zapytane o atrakcyjność szkoleniowca wskazały w 81,1%, że jest to dla nich obojętne, zaś tylko dla 13,3% uroda ich trenera ma znaczenie, co po raz kolejny świadczy o tym, że najprawdopodobniej nie to jak wygląda, ale kim jest i co prezentuje swoją osobą trener ma znaczenie dla młodych siatkarek (ryc. 4).

Bardzo często w dzisiejszych czasach zawód trenera przypisywany jest mężczyznom, bez względu na prowadzoną dyscyplinę sportu.

Zatem wśród kwestii problemowych umieszczono zagadnienie ukazujące próbę sondowania czy dziewczęta uczestniczące w badaniu podzielają pogląd, że mężczyzna będzie lepszym szkoleniowcem niż kobieta?

80,0% zawodniczek sugeruje, że płeć nie wpływa ich zdaniem na jakość pracy szkoleniowej, przyznając tym samym, że kobieta również powinna wykonywać zawód trenera piłki siatkowej i także ona może być wspaniałym szkoleniowcem. Na tego typu wypowiedzi duży wpływ mógł mieć fakt, że znaczna część zawodniczek uczestniczących w badaniu jest prowadzona aktualnie przez trenera - kobietę, bądź w swojej sportowej karierze miała z nią do czynienia. Jedynie 14,4% dziewcząt ograniczyło się do płci męskiej w tym zawodzie twierdząc, że mężczyzna ich zdaniem jest lepszym szkoleniowcem (ryc. 5).

Podejmując się próby wskazania oczekiwań młodych siatkarek odnośnie cech przypisywanych trenerowi poruszono zagadnienie temperamentu trenerskiego. W rzeczywistości wśród trenerów z najwyższymi osiągnięciami znajduje się wiele najrozmaitszych typów, o różnych cechach osobowości i temperamentu. Wysokie osiągnięcia w pracy uzyskują dzięki wybitnemu rozwojowi pewnych właściwości i cech, które różnią ich między sobą (Czajkowski, 1981).

77,7% dziewcząt chciałoby współpracować z trenerem posiadającym mieszany typ temperamentu - sangwinik. Natomiast, jeśli wybór miałby paść pomiędzy cholerykiem a flegmatykiem to kobiety zdecydowanie bardziej wolałyby spokojnego flegmatyka (20,7%). Zebrane dane wskazują na to, że kobiety potrzebują spokojniejszych bodźców do realizowania założeń procesu szkoleniowego (ryc. 6).

Duże znaczenie w osiąganiu wyników sportowych mają poprawne stosunki międzyludzkie w zespole. Jednak rzeczywistość pokazuje, że trener nastawiony na pozytywne relacje międzyludzkie ma z reguły gorsze wyniki, aniżeli trener nastawiony głównie na zadania. Przesadą jest dbałość o to, by wszyscy w drużynie bardzo się lubili, gdyż prowadzi to często do stagnacji zespołu (Ulatowski, 1986).

Między grupą a trenerem tworzy się szczególna, niepowtarzalna więź, rozwija się przyjaźń, kształtuje się wiara, szacunek, często poświęcenie, zaufanie i kompromis. Formułuje się także specyficzny układ zależności. Obie strony decydują ostatecznie o wzajemnym funkcjonowaniu i mają wpływ na budowanie obrazu grupy, zespołu, sekcji. To proces wielokierunkowy zmierzający do powstawania niejednoznacznych wartości, sprzyjających traktowaniu trenera jako autorytetu przez podopiecznych (Izdebski, 2008).

W dzisiejszych czasach duży nacisk kładzie się również na to, by trenerzy „byli kolegami i przyjaciółmi swoich zawodników”, umieli prowadzić dyskusję na tematy wychowawcze w serdecznej atmosferze, by optymistycznie patrzyli w przyszłość oraz potrafili kierować zespołami sportowymi (Czajkowski, 1994).

W poniższym pytaniu poszukiwano odpowiedzi odnośnie zachowania trenera w stosunku do swoich podopiecznych. Zagadnienie dotyczyło związku emocjonalnego szkoleniowca ze swoją drużyną. Można zauważyć, że dla dziewcząt jest to bardzo ważna kwestia, bo aż 79,6% siatkarek oczekuje takich emocjonalnych relacji. Zaledwie 11,1% zawodniczek prezentowało stanowisko, że taki związek nie jest potrzebny lub jest im obojętny (ryc.7).

Wyniki te świadczą o tym, że zawodniczki wymagają od trenera pełnienia dodatkowych ról. Mianowicie, poza funkcją trenera w procesie szkoleniowym, oczekują opiekuńczości i wsparcia, co z wiekiem i stażem zawodniczym, odgrywa mniej istotną rolę.

Wszyscy zawodnicy, bez względu na uprawianą dyscyplinę sportu, są mobilizowani do coraz lepszej gry przez klub, trenera, rodziców, sponsorów i kibiców. W zależności od stażu zawodniczego, dla jednych nagrodą będzie pochwała słowna, dla innych wyższe wynagrodzenie, czy też premia pieniężna.

W motywowaniu młodocianych sportowców, szczególnie dziewcząt logiczne wydaje się unikanie przedmiotowego ich traktowania, sugerując, że sport powinien być dla nich, a nie one dla sporu. Bardzo ważnym zadaniem trenera jest także rozpoznanie i wykorzystanie czynników pozytywnie wpływających na motywację sportowców oraz sprawiających im radość z uprawiania danej dyscypliny sporu. Trener umiejętnie powinien stosować czynniki zachęcające: pochwałę, wyróżnienie, radość z uprawiania sportu, możliwość zaspokajania potrzeb, ciekawe, zajmujące i urozmaicone prowadzenie zajęć, poczucie jedności zespołu sportowego, wykorzystanie sytuacji trudnych do zmotywowania podopiecznych, a czasem rygor czy krzyk (Czajkowski, 1994).

Wyniki badań pokazują, że dyscyplina, rygor i chłodne kontakty panujące na treningu odpowiadają tylko 19,4% dziewcząt, gdyż znaczna większość (69,5%) nie akceptuje takiej atmosfery. Rezultaty badań wskazują, że dziewczęta nie lubią „twardej ręki”, a krzyk połączony z dyscypliną i rygorem wręcz je deprymuje i zniechęca do pracy (ryc. 8).

Innym ważnym motywem w procesie treningowym jest indywidualne podejście do każdego podopiecznego, gdyż inaczej będzie przebiegał proces szkolenia u zawodników introwertycznych, a inaczej u ekstrawertyków, inaczej u sportowców różniących się pod względem cech temperamentu: flegmatyka, sangwinika czy choleryka (Czajkowski, 2004).Ten dylemat jest problemem wielu trenerów. Jeśli zaczną zwracać uwagę na konkretnych graczy, mogą zostać odebrani jako ludzie niesprawiedliwi, zaś gdy wszystkich potraktują jako zespół, można będzie zarzucić im brak umiejętności dostrzegania pewnych zachowań i cech indywidualnych każdego zawodnika. Indywidualizacja zajęć treningowych, dostosowanych do aktualnych możliwości i uzdolnień każdego sportowca, to zadanie, które ma do zrealizowania każdy dobry trener (Czajkowski, 1994).

W tym miejscu rodzi się kolejne zapytanie. Jakie zatem stanowisko względem tego zagadnienia zajmują nasze respondentki? Uzyskane wyniki pokazują, że mimo, iż siatkówka jest grą zespołową to około 90% badanych dziewcząt chce być traktowana jednostkowo oraz ma potrzebę zauważania przez trenera swoich zalet, niedoskonałości i potrzeb. Z kolei jedynie 9,4% siatkarek chce by zespół traktowany był jako całość, bez zwracania uwagi na poszczególne osoby (ryc. 9).

Zagadnienie odnoszące się do fachowości, doświadczenia, kompetencji i przeszłości zawodniczej trenera było przedmiotem kolejnej analizy i okazało się bardzo istotną kwestią w oczach młodych siatkarek, dotycząca oczekiwanych cech trenera przez młode siatkarki.

Aż 87,8% zawodniczek stwierdziło, że ważne jest, aby trener przed podjęciem pracy zawodowej miał bezpośredni kontakt z ową dyscypliną sportu i posiadał doświadczenie zawodnicze. Tylko 2,2% dziewcząt ma odmienne zdanie na ten temat (ryc. 10).

Określone zawody wykonywane przez ludzi są oceniane przez pryzmat stażu wykonywanej pracy. Są takie, w których doświadczenie zawodowe nie ma znaczenia. Rodzi się zatem kolejne pytanie: czy w opinii młodych zawodniczek doświadczenie i staż mają znaczenie dla wykonywania zawodu trenera piłki siatkowej?

Analizując problem wieku trenera w oczach badanych siatkarek możemy stwierdzić, że zdaniem 73,3% respondentek trener powinien być osobą z doświadczeniem oraz stażem zawodowym, nie zaś osobą młodą - bezpośrednio po studiach (25,0%) (ryc.11).

Trener jest duszą zespołu, ale i jego kierownikiem oraz wychowawcą. By osiągnąć pomyślność w swojej pracy szkoleniowej musi posiadać nie tylko wiedzę fachową i umiejętność wykorzystania jej w praktyce, ale i współpracować z psychologiem, lekarzem, czy też innymi trenerami, jak również sam pełnić rolę dobrego psychologa i przyjaciela swoich podopiecznych (Czajkowski, 1981). Poza doświadczeniem zawodowym szkoleniowiec również powinien mieć bogaty zasób ćwiczeń stosowanych na treningu, a co więcej umieć je zademonstrować i wytłumaczyć ich wykonanie, przez co zdaniem badanych staje się bardziej wiarygodny. Wyniki badań wskazują, że 71,7% badanych zawodniczek oczekuje bogatego zasobu ćwiczeń proponowanych przez trenera. Z kolei 17,8% dziewcząt uważa, że trener może, a nawet powinien opierać się na kilku ćwiczeniach bazowych, a ważne jest tylko to, by owe ćwiczenia przynosiły rezultaty. Dla pozostałej części badanych (10,5%) warsztat trenerski nie ma większego znaczenia (ryc.12).

Kolejnym ważnym problemem szkolenia młodych siatkarek jest znaczenie werbalnego przekazu informacji w treningu sportowym. Poprawne nazewnictwo, fachowa - dostosowana do wieku nomenklatura, czy też teoria jest niezmiernie ważna w procesie werbalizacji i intelektualizacji młodego człowieka, bowiem tak naprawdę postrzegamy tylko to, co rozumiemy, znamy i potrafimy nazwać - określić, o czym umiemy opowiedzieć.

Na pytanie: „Jaki rodzaj komunikacji winien prezentować szkoleniowiec na treningach” - 61,1% dziewcząt sugeruje, że chciałoby współpracować z trenerem, który mówi spokojnie i zrozumiale, łagodnym tonem, używa poprawnej polszczyzny, jak również stosuje zrozumiałą, sportową nomenklaturę. Siatkarki, które wolą język pospolity, słowa-skróty, wypowiadane ostro, „dosadnie”, podniesionym tonem stanowiły 27,8% (ryc. 13).

Ważną kwestią w działalności trenerskiej szczególnie w sekcjach dziewcząt i kobiet jest postawa moralna trenera. Zagadnieniem tym w dużej mierze zajął się S. Wołoszyn (1996), tworząc Kodeks Moralny Trenera, który pokazuje, jak wiele zadań i obowiązków ma do spełnienia trener (w tym szkoleniowiec piłki siatkowej), by nie tylko odnieść sukces, ale sprostać stawianym mu zadaniom i obowiązkom. Poza zadaniami szkoleniowym, którym musi podołać, powinien również zachowywać wszelkie obowiązujące zasady etyczne, by nie narazić siebie, zawodników, klubu i jego działaczy na niepotrzebną krytykę i złą sławę.

Niejednokrotnie śledząc przebieg spotkań sportowych możemy zauważyć etyczne zachowania zawodników, ale czy również szkoleniowcy wyznają przestrzeganie zasady fair play ponad wszystko? Czasem jest tak, że namawiają oni swoich zawodników do zagrań nie fair, tłumacząc to taktycznym zagraniem, bywa również, że zwycięstwo jest dla nich priorytetem ponad wszystko, ale czy to prawidłowe zachowania?

Zdanie 86,0% siatkarek wskazuje, że chciałyby współpracować z trenerem, dla którego zasada fair play i wygrana są dobrą postawą na boisku, to najważniejsze wartości. Z kolei tylko niewielki odsetek zawodniczek popiera swoich trenerów w ich destruktywnych postawach - 5,6% (ryc. 14).

Duże grono trenerów ocenia siebie jako osoby nie mające trudności w dostosowaniu się do otoczenia. Trenerzy sami do swoich najważniejszych zalet zaliczają: wytrwałość i wiarę we własne siły oraz poczucie sprawiedliwości. Największymi ich wadami są w ich mniemaniu: nieśmiałość, niecierpliwość i złośliwość. Szczególnie zaś niepożądanymi cechami u osób pełniących funkcję szkoleniowca są: zbyt wulgarny język, nadmierny nikotynizm i nadużywanie alkoholu (Kłodecka, 1978) (za: Dobosz, 2003).

Wymienione kwestie, które nie idą w parze z osobą wychowawcy są dla większości naszych respondentek powodem do negowania takich zachowań u ich szkoleniowca - 45,9%. Dużą grupę stanowią także osoby nie mające nic przeciwko takim zachowaniom (25,6%) oraz te, dla których poruszone zjawisko jest całkowicie obojętne (28,5%). Stanowisko ponad 50% grupy powinno dawać dużo do myślenia oraz, a może przede wszystkim niepokoić (ryc. 15).

Każda zawodniczka chciałaby mieć trochę prywatności po zajęciach sportowych. Skoro zawodnik, to dlaczego nie trener. Zawód trenera to ciężka praca. Jeżeli zależy mu na wynikach szkoleniowych i realizacji postawionych celów, musi w pełni zaangażować się w to przedsięwzięcie. Trener często odbierany jest przez swoje zawodniczki na zajęciach treningowych jako autorytet, ale czy po skończonym treningu szkoleniowiec przestaje być wzorem.

Zdanie to podziela 25,0% ankietowanych. Jednak ponad 67,0% dziewcząt obciąża trenera obowiązkiem dawania przykładu także poza boiskiem (poza treningiem) (ryc. 16).