Gra w piłkę siatkową opiera się głównie na działaniach zespołowych. Zwycięstwo w meczu/turnieju odnosi drużyna. Zadania stawiane w grze wymagają jednak specjalnych dyspozycji i umiejętności od poszczególnych zawodników – specjalizacja funkcji i pozycji. To często od nich – zależy sukces zespołu. Nie bez znaczenia jest zatem wyróżnianie w meczu najlepszego zawodnika (nagroda MVP) oraz przyznawanie nagród najlepszym zawodnikom w turniejach ME, MŚ, LŚ, PŚ, IO na poszczególnych pozycjach: atakującym, blokującym, przyjmującym, rozgrywającym, libero, a także najskuteczniejszym, i zagrywającym. Aby doprowadzić zawodników do takich sukcesów muszą oni przejść wieloletni proces szkolenia oraz zdobywania umiejętności i doświadczeń w grze na różnych poziomach zaawansowania. Osobnicze możliwości rozwoju mistrzostwa sportowego determinowane są przez dwie grupy czynników. Pierwszą z nich stanowi zespół uwarunkowań genetycznych, drugą wpływy środowiska przejawiające się w procesie treningu.

Celem treningu jest rozwinięcie najwyższych specjalistycznych dyspozycji sportowych równolegle do wzrastających możliwości biologicznego potencjału. Stąd konieczne jest prowadzenie treningu „progresywnego”, optymalizującego drogę poszczególnych zawodników do pełni rozwoju sportowego w wieku dojrzałym, chociaż najczęściej bez spektakularnych osiągnięć w wieku młodzieńczym. Należy zatem spokojnie i rozważnie zmierzać do celu, pośpiech może tylko zaszkodzić! Takie podporządkowanie wyraźnie określa zasadnicze funkcje sportu – szczególnie młodocianych zawodników.

Proces szkolenia zawodnika – trening sportowy, najogólniej można ująć jako oddziaływanie jednego człowieka - trenera na drugiego - zawodnika, zgodnie z określonymi zasadami. Złożoność tego oddziaływania wynika z faktu, że jego celem jest kształtowanie dyspozycji psychofizycznych jednostki i jej wychowanie.

Trening sportowy, niezależnie od programowych celów perspektywicznego kształtowania najwyższego poziomu sportowego, jest w znacznej mierze procesem wychowawczym. Stąd też wszelkie nieprawidłowości zakłócające ten proces mają znaczenie nie mniejsze niż uwarunkowania rozwojowe, zdrowotne i metodyczne. Jeśli te dwie sfery oddziaływań będą w sposób zrównoważony obecne w programie treningu, można oczekiwać, że założony cel, czyli zawodnik przygotowany do uzyskiwania wysokich wyników sportowych i realizacji innych zamierzeń życiowych będzie spełniony. Podstawowym warunkiem osiągnięcia tych celów jest, aby zawodnika traktować podmiotowo, na każdym etapie rozwoju kariery sportowej. Najpełniej wyraża to zasada indywidualizacji.

Zasada indywidualizacji w treningu sportowym przejawia się w organizacji treningu, niemal w każdej fazie jego przebiegu, skierowanego na kształtowanie, rozwijanie niezbędnych cech i najlepszych właściwości (predyspozycji i uzdolnień) konkretnego zawodnika, które umożliwią mu osiągnięcie najwyższych wyników sportowych.

Zasada ta wypływa z samej istoty treningu sportowego, który jako celowy, ciągły, wieloletni, systematyczny, przemyślany, zorganizowany, zaplanowany i kierowany proces specjalizacji sportowej zawodnika zmierza do rozwinięcia tych jego cech: fizycznych (somatycznych, sprawnościowych) i psychicznych, które umożliwią mu osiągnięcie najwyższego wyniku sportowego.

Zasadniczą rolę w procesie treningu wraz z zasadą indywidualizacji spełnia zasada podmiotowości. Podmiotowe traktowanie zawodnika wyraża się m.in. w tym, że jest on czynnym współuczestnikiem/współtwórcą procesu treningu, bierze udział w układaniu planu treningowego, w ocenie gry w zawodach, swoich postępów, osiągnięć i niedostatków.

Od właściwego rozumienia i respektowania zasad zależy pomyślny przebieg i efekty procesu szkolenia - wytrenowanie, opanowanie umiejętności technicznych i taktycznych, wyniki sportowe, rozwój osobowości zawodnika.

Indywidualizacja treningu wynika z faktu, iż każdy człowiek jest inny. Zawodnicy są uzdolnieni w różnym stopniu, mają różną budowę ciała, różne temperamenty i zainteresowania, a ponadto występują wśród nich różne typy wyobrażeniowe, jak np.: wzrokowy, słuchowy, werbalny. Można jeszcze wyróżnić typy umysłowości: Różnią się poziomem aktywności ruchowej, ruchliwością procesów nerwowych, a także stosunkiem do siebie i świata zewnętrznego, motywacji, inteligencji. Jest oczywiste, że nie można ich wszystkich traktować jednakowo, do każdego zawodnika trzeba znaleźć specjalną drogę. Przejawem indywidualizacji w treningu jest uwzględnienie wszystkich cech i właściwości osobowości zawodnika.

Stosowanie zasady indywidualizacji u młodych zawodników musi poprzedzać rozpoznanie silnych i słabych stron zawodnika. Ważne, aby trener możliwie wcześnie rozpoznał słabe strony i niedostatki zawodnika i ustalił, które z nich są mniej, a które więcej ważne. Chodzi bowiem o to, aby poprzez proces treningu maksymalizować rozwój najważniejszych dyspozycji psychofizycznych, kształtować jego indywidualne umiejętności techniczne i taktyczne. Zawodnik o bardzo dobrej koordynacji lecz wolnej reakcji powinien opierać swoją taktykę na bogatej, różnorodnej technice i działaniach przewidzianych. Zawodnik o szybkiej reakcji może opierać swoją taktykę na działaniach błyskawicznej improwizacji.

Wybór „najmocniejszego” elementu techniki zawodnika odbywa się na podstawie obserwacji jego zachowań w różnych sytuacjach podczas walki sportowej – gry w meczu, turnieju. Dzięki tym obserwacjom następuje stopniowa specjalizacja w kolejnych elementach techniki i taktyki zawodnika, przewidywanie przyszłej pozycji zawodnika na podstawie oceny uzdolnień ze szczególnym uwzględnieniem predyspozycji - w siatkówce do: rozegrania, przyjęcia zagrywki, bloku, ataku.

Ocena poprawności i stopnia opanowania poszczególnych elementów techniki i taktyki na różnych etapach szkolenia, stosowanych podczas gry powinna odbywać się w walce z równorzędnym przeciwnikiem. Kolejno powinno następować eliminowanie błędów występujących w procesie nauczania techniki i taktyki oraz motywowanie do zdobywania nowych sprawności i umiejętności.

Odmienny powinien być też trening i oddziaływanie na zawodników o różnych cechach: psychicznych, fizycznych i sprawnościowych.

Ekstrawertyk - człowiek kierujący swoje zainteresowania przede wszystkim do świata zewnętrznego. Interesują go ludzie, problemy zewnętrzne, zdarzenia. Towarzyski, żywy, aktywny, poszukujący doznań.

Introwertyk - człowiek zwrócony raczej ku własnemu ja, aniżeli ku światu zewnętrznemu, mającego trudności w nawiązywaniu kontaktu z ludźmi.

Dla ekstrawertyków wskazane jest żywe tempo ćwiczeń, częste zmiany i urozmaicenia, zmiany charakteru i tempa ćwiczeń, wprowadzanie częstych krótkich przerw, ćwiczenia w dużej grupie z podkreśleniem czynnika zespołowości, nastrój pogodny i wesoły, objaśnienia żywe konieczne jest zapewnienie dopływu licznych i różnorodnych bodźców.

Z kolei dla introwertyków wskazane jest wolniejsze tempo ćwiczeń, poszczególne zadania przerabiać należy spokojnie, długo i dokładnie, nie wprowadzać zbyt dużej różnorodności ćwiczeń i zbyt częstych zmian, wykorzystywać w odpowiedniej proporcji metody nauczania czynności ruchowych częściami, duży nacisk kłaść na zadania samodzielne, ćwiczenie w małej grupie lub na osobności. Przed zawodami należy zwrócić uwagę na stan skupienia, unikać nadmiaru bodźców, nie stosować ostrych rozkazów.

Ważne znaczenie ma stosunek zawodnika do gry. Wyróżnić tu można dwie skrajne postawy/typy: „wojownika”, dla którego mecz (boisko) jest przede wszystkim terenem walki, który w walce działa ostro i zdecydowanie oraz typ „technika”, który w walce polega na dokładnym wykonaniu techniki. Zarówno środki jak i formy treningowe w stosunku do tych dwóch typów muszą być odmienne.

Do oceny zawodników konieczna jest wnikliwa obserwacja ich reakcji i zachowań w różnych sytuacjach: w treningu, walce sportowej oraz poza treningiem. Diagnostykę cech ilustrujących rzeczywisty typ należy pozostawić psychologom!

Typy fizyczne, mimo iż są one zdeterminowane genetycznie należy rozpatrywać wraz z ich kształtowaniem się z wiekiem i tempem dojrzewania.

W praktyce występuje wiele typów pośrednich zarówno między cechami głównymi, jak i w obrębie samych typów. Diagnostykę cech ilustrujących rzeczywisty typ budowy oraz fazy dojrzewania należy pozostawić lekarzom lub antropologom!

Równolegle do rozwoju biologicznego następuje podnoszenie potencjału sprawności fizycznej. Wyróżnia się dwa podstawowe czynniki determinujące jej poziom: wrodzone (genetyczne) i środowiskowe (do najważniejszych z nich zalicza się trening). Rozwój cech motorycznych uzależniony jest w znacznej mierze od przebiegu faz dojrzewania.

Trudno określić typologię osobników ze względu na zakres potencjalnych jak i prezentowanych cech sprawności fizycznej, która wyraża się stopniem wykorzystania potencjału podstawowych cech motorycznych oraz ich współzależnościami, wynikającymi często z typu budowy somatycznej.

Nieco dokładniej można scharakteryzować typy uzdolnień ruchowych, które mimo iż są powiązane z cechami psychicznymi i zdolnościami motorycznymi można wyodrębnić zarówno przez obserwację jak i zespół specjalnych testów uzdolnień.

Przejawiają się w szybkości i trwałości uczenia się ruchów, jak również umiejętności tworzenia nowych ich zestawów. Uzdolnienia decydują o łatwości, dokładności i trwałości uczenia się elementów techniki, stanowią podłoże dla rozwoju odpowiednich sprawności.

Oceny cech ilustrujących rzeczywisty typ sprawności fizycznej oraz uzdolnień- dokonują trenerzy poprzez rzetelną obserwację oraz wyniki testów!

Stosowanie zasady indywidualizacji obowiązuje szczególnie w treningu mistrzów. Zawodnik klasy międzynarodowej – mistrz, nie jest osobą bez wad i niedostatków, która nie popełnia błędów, charakteryzuje go bardzo wysoki stopień rozwoju zdolności, które stanowią jego silną stronę. Trener powinien rozpoznać i ocenić predyspozycje zawodnika, jego zalety oraz pracować głównie nad rozwojem tych jego cech, kształtując indywidualny techniczno-taktyczny styl walki zawodnika. Poświęcanie zbyt dużo czasu i wysiłku na usuwanie błędów nieistotnych lub takich, których wyeliminowanie jest niezmiernie trudne – jest zabiegiem niecelowym. Wielu trenerów nie osiąga wielkich wyników w swej pracy szkoleniowej, a czasem „tłumi” wielkie talenty właśnie przez nieuwzględnianie przytoczonych wyżej zasad. Trenerzy tacy mają przed oczyma idealny wzorzec techniczno-taktyczny, często oparty na swoich osobistych doświadczeniach i całą energię poświęcają na to, by każdego ze swych zawodników uformować podobnie, stosując przy tym taki sam szablon szkoleniowy. Dla zawodnika, który szybko osiąga stan formy sportowej i szybko ją traci, plan musi być inny, niż dla zawodnika, który bardzo powoli dochodzi do stanu formy sportowej, ale długo ją utrzymuje.

Stosowanie zasady indywidualizacji wiąże się też z poszukiwaniem oraz identyfikowaniem jednostek utalentowanych. W toku pracy z młodzieżą należy podkreślać indywidualne cechy i promować zawodników wskazując, że do sportowego mistrzostwa każdego zawodnika wiedzie jego własna droga. Wytycza ją indywidualny plan treningowy określający cele, zadania i środki ich realizacji uwzględniający cechy i zamierzenia zawodników.

Indywidualizacja w grze zespołowej jaką jest piłka siatkowa jest jednym z najtrudniejszych zadań w pracy trenera. Wymaga szerokiej wiedzy, wysokich umiejętności i wnikliwej obserwacji. Umiejętne stosowanie tej zasady w zakresie selekcji, doboru do zespołu, kształtowania nawyków ruchowych, rozwoju sprawności fizycznej, przygotowania taktycznego i oddziaływania psychologicznego ma istotny wpływ na postępy zawodników i zespołu oraz wyniki współzawodnictwa. Przejawia się to również w planowaniu treningu indywidualnego. I choć w szkoleniu zawodników w grach zespołowych nie jest to dominująca forma organizacji treningu, należy ją stosować z uwzględnieniem okresu treningu - planowanie indywidualnych zadań w mikrocyklu – szczególnie treningu uzupełniającego niedostatków w poziomie wytrenowania, sprawności, umiejętności. oraz w warunkach specjalnych, np. po przerwie w treningu spowodowanej chorobą lub urazem itp.

Trening indywidualny polega na organizowaniu zajęć szkoleniowych uwzględniających zróżnicowane cele, zadania i środki w stosunku do każdego zawodnika z grupy. W treningu indywidualnym stosuje się łączenie zawodników w małe podgrupy, w obrębie których łatwiej można dobierać i zmieniać obciążenia treningowe poszczególnych zawodników. Trening w małych grupach ułatwia także kontrolę realizacji zadań oraz ocenę skuteczności treningu. Braki w wyszkoleniu zawodnika można usuwać podczas zajęć przez pracę indywidualną lub grupową – jednolitą lub zróżnicowaną, łącząc zawodników zaawansowanych w opanowaniu danego elementu technicznego z zawodnikami słabszymi (trening wyrównawczy). Możliwa jest również organizacja treningów indywidualnych poza normalnymi zajęciami.

Olbrzymie znaczenie dla właściwego doboru obciążeń treningowych (muszą odpowiadać aktualnym możliwościom zawodnika) ma ścisła współpraca trenera z zawodnikiem.

Indywidualizacja pracy może odbywać się na wszystkich poziomach zaawansowania zawodnika.

Stosowanie indywidualizacji treningu wymaga elastycznego systemu organizacji szkolenia zawodników, w czym znaczną rolę odgrywać winny uzupełniające zajęcia treningowe. Najczęściej ich celem jest wyrównanie indywidualnych różnic w zakresie poszczególnych elementów wyszkolenia sportowego, decydujących o poziomie sportowym zawodników ale także doskonaleniem cech dominujących.

Wyżej wymienione sposoby postępowania powinna poprzedzać staranna i systematyczna ocena stosowanych programów i planów treningowych oraz ich realizacji, ale także uzyskanych efektów – nie tylko zespołowych – indywidualna skuteczność w grze, która prowadzi do głębszej weryfikacji całego systemu szkolenia.

• dobór ćwiczeń, taktycznych, technicznych i sprawnościowych.
• dostosowanie parametrów obciążeń treningowych (objętości i intensywności) do wymogów modelowych, predyspozycji i uzdolnień oraz aktualnego poziomu wytrenowania zawodnika i założeń techniczno-taktycznych gry zespołu.

Trening indywidualny powinien zatem opierać się na:

• analizie i ocenie gry zawodników (topografia działań, skuteczność w grze),
• analizie pracy treningowej - obciążenia.

Zadania te winny uwzględniać dwa aspekty:

• zespołowy – założenia taktyki gry i organizacja przygotowań,indywidualny – podniesienie (lub utrzymanie - odtworzenie)
• indywidualnych sprawności i umiejętności oraz dostosowanie ich do wymogów gry zespołu.

Indywidualizacja treningu sprawnościowego winna uwzględniać:

• aktualny poziom sprawności fizycznej,
• wymogi sprawnościowe niezbędne do opanowania i doskonalenia kolejnego zakresu umiejętności technicznych,
• skuteczność w grze,
• predyspozycje i uzdolnienia,
• indywidualne tempo odnowy.

Indywidualizacja treningu technicznego winna uwzględniać:

• dotychczasowy zakres i poziom umiejętności technicznych,
• skuteczność w grze,
• predyspozycje i uzdolnienia,
• aktualny poziom sprawności fizycznej.

Indywidualizacja treningu taktycznego winna uwzględniać:

• dotychczasowy zakres i poziom umiejętności technicznych i taktycznych,
• skuteczność w grze,
• predyspozycje i uzdolnienia,
• aktualny poziom sprawności fizycznej.

Indywidualizacja treningu techniczno-taktycznego winna uwzględniać:

• dotychczasowy zakres i poziom umiejętności technicznych i taktycznych,
• skuteczność w grze,
• predyspozycje i uzdolnienia,
• aktualny poziom sprawności fizycznej.
• wymogi sprawnościowe do opanowania i doskonalenia kolejnego zakresu i poziom umiejętności technicznych i taktycznych,
• indywidualne tempo odnowy.

W treningu indywidualnym akcent winien być położony na:

• doskonalenie elementów „mocnych”, zarówno technicznych jak i taktycznych (poprzez ćwiczenie fragmentów gry),
• usuwanie błędów - podniesienie poziomu wykonania elementów „słabych” (ćwiczenia w formie ścisłej i zadaniowej),
• wprowadzanie elementów nowych (w formie ścisłej).

Trening indywidualny nie powinien być oderwany od treningu zespołowego - stopień powiązania zależy od zakresu podniesienia poziomu umiejętności i sprawności według form organizacyjnych, w kolejności:

W treningu indywidualnym należy stosować motywację zadaniową:

• chcę/muszę wygrać,
• dołożę starań, by wygrać,
• zrobię wszystko, co potrafię, by wygrać,
• jeżeli wykonam zadanie to wygram.

Schemat kompleksowo ujmujący relacje trenera i zawodnika w treningu sportowym.

Trening indywidualny jest równoprawną formą szkoleniową w kształtowaniu zawodników w zespołowych grach sportowych, w tym w siatkówce.

Najkorzystniej jest rozwiązywać zadania indywidualne w okresie przejściowym rocznego cyklu treningu. Ale nie tylko, w zależności od potrzeb i sytuacji, z powodzeniem może być wykorzystywany także w innych okresach czy fragmentach krótszych cykli treningowych.

Zasada indywidualizacji treningu ma szczególne znaczenie w szkoleniu młodych zawodników ze względu na zróżnicowany jeszcze poziom rozwoju biologicznego, sprawności fizycznej i umiejętności. Trener powinien przy tym stosować w miarę obiektywny, jednolity system testów i sprawdzianów, które pozwolą na ocenę kierunku i tempa zmian poziomu sprawności i umiejętności zawodników w kolejnych fazach szkolenia (klubie, SMS lub ośrodku i reprezentacji narodowej).Niezbędnym elementem kontroli realizacji indywidualnych zadań w treningu i osiągania efektów w grze jest dokumentacja szkoleniowa. W oparciu o analizę zapisu pracy treningowej – obciążeń treningowych (rodzaj, objętość i intensywność), wyników testów i sprawdzianów, zapisu przebiegu walki sportowej i uzyskiwanych wyników można poszukiwać zależności między wykonaną pracą treningową a jej efektami.

DARIUSZ KIELAK